شیكردنەوەی كیمیاوی مادە خۆراكیەكان "به‌شی یه‌كه‌م"

خۆراك بریتیە لەو مادانەی كە ئەندامەكانی لەش وەریدەگرن و بۆ نۆژەنكردنەوەی ئەو هێز و وزەیە كە لەش سەرفیكردووە و بە فیڕۆیداوە،بەكاردەبرێت. ئەو مادانەی كە بۆ لەشی مرۆڤ پێویستە لە لایەن كیمیازانەكانەوە بۆ چوار بەشی سەرەكی دابەشكراوە كە بریتین لە :

ئەلبۆمینۆییدەكان : وەكوو سپێنەی هێلكە كە ئازۆتیان هەیە. ماسولكەكانیش لەم مادەیە پێكدێن. ئەو خۆراكانەی كە زیاتر لە هەمووان ئەم مادانەیان تێدایە بریتین لە: گۆشت،هێلكە،پەنیر،لۆبیا،دانەوێڵەی وشك،نۆك،نیسك،میوە ڕۆندارەكان و هتد .

چەوری : كە لە هەندێك مادەی ئاژەڵی و ڕووەكی دەستدەكەوێت،وەكوو: كەرە،ڕۆن،زەیتون،كونجی،پەنیر،بادام،گوێز و هتد .

مادە نشاستەییەكان یان كاربۆهایدرات : كە شەكرە سرووشتیەكەیان بۆ بەهێزكردنی ماسولكەكان پێویستە،وەكوو: دانەوێڵە،نان، پەتاتە،بەڕوو،نۆك،نیسك،لۆبیا،میوەی تازە،شیر،هەنگوێن و هتد .

خوێ‌ كانزاییەكان : كە دەستێكی باڵای لە پێكهاتەی ئێسقاندا هەیە و ڕژێنەكانی لەش درووستدەكات و بە گشتی لە شێوەی خوێ‌ دەبینرێت: كلۆرەكان،كاربۆناتەكان و فۆسفاتەكان،لە پێستی دانەوێڵەكان و میوەكان و سەوزەجات دەستدەكەوێت .

خۆراكێك كە تۆكمەوتەواو بێت،دەبێ‌ هەموو ئەم مادانەی تێدابێت؛بەڵام چونكە خۆراكی تۆكمەوتەواو دەگمەنە،زۆربەی كات هەندێك لە مادە خۆراكیەكان ئاوێتە و تێكەڵی یەكتر دەكەن بۆ ئەوەی خۆراكی تۆكمەوتەواو بەدەستبێت،هەربۆیە دەبێت بە چاوێكی پڕبایەخەوە سەیری ئەو مادانە بكرێت. لەم خشتەی خوارەوەدا بە جیا نموونەیەك لە شیكردنەوە و بەش بەشكردنی خۆراكەكان دەخەینەڕوو،كە یەكەی مادە بەش بەشكراوەكان بە كیلۆگرام (هەزار گرام) و كێشی هەر یەكەشیان بە گرام پێوانە و دیاریكراوە .

ناوی خۆراك	ئاو	ئازۆت	چەوری	نشاستە	خوێ‌
گۆشتی ئاژەڵ	780	170	50	4 تا 5	9 تا 11
گۆشتی مریشك	780	200	50	4 تا 5	11
*هێلكە	756	122	107	5	10
*شیری مانگا	865	36	40	55	4
گۆشتی ماسی	740	135	45	55	15
*گەنم	140	146	12	679	16
*جۆ	130	134	28	36	45
*گەنمە شامی	177	128	70	559	11
برنج	144	64	4	781	6،8
*نیسك	115	265	25	580	16
پەتاتە	760	15	2	200	10
ترێ‌	810	7	2	150	5
هەنجیری وشك	290	40	13	634	27
*بادام	54	242	537	72	29
نان	330	88	10	550	17
پەنیر	346	335	250	550	33،5

ئەم خشتەیە لە ڕووی ئەزموونی كیمازانە گەورەكانی ئوروپا وەكوو: (( ڤۆرتز )) ، (( پاپن )) و ((كێنینگ)) وەرگیراوە و لە تەنیشت خۆراكە تۆكمەوتەواوەكان نیشانەی ئەستێرە دانراوە.

بە پێی بیروڕای كیمیازانەكان،لەشی مرۆڤ لەم چوار مادەیە پێكهاتووە و هەر وەكوو ئاشكراشە،لە نێوان خۆراكەكان ئازۆتی گۆشت لە هەموویان زیاترە بەڵام مادەكانیتری كەمترە و بە خۆراكێكی تۆكمەوتەواو لە قەڵەم نادرێت،بە پێچەوانەوە،دەبینین كە هەندێك لە دانەوێڵە و خۆراكەكانیتر لە گۆشت زیاتر ئازۆتیان تێدایە و هەروەها بە ڕێژەیەكی زۆر مادەی نشاستەیی و كانزاییشیان هەیە ئەگەرچی هەندێك لە دانەوێڵەكان نزیكەی پێنج یەكیش مادەی ئازۆتیان تێدا نیە بۆ نموونە لە برنجدا ئازۆتەكەی كەمتر لە پانزە یەكە،بەڵام ئەمە كەی گرنگە؟ گەلێك لە مرۆڤەكانی سەر ڕووی زەوی بە هۆی دانەوێڵەوە دەژین و ئەگەر ئازۆتی برنج كەمە،ئایا دەشێ‌ بووترێت چینی و ژاپۆنیەكان لە خەڵكانیتر كەم هێزترن؟

هەر ئەم خشتەیە نیشانمان دەدات كە میوە ڕۆندارەكان و بادام،زیاتر لە گۆشت مادەی وزەبەخشیان تێدایە. دانەوێڵەكان و میوە وشكەكان و هەندێك لە سەوزە و تەڕەبارە تازەكان 2 هێندەی گۆشت،(( ترشی فۆسفۆریك )) و هەروەها 10 هێندەی ئەویش ((ئاسن))یان تێدایە. فۆسفۆڕەكان بۆ بەهێزكردنی (أعصاب) و ئاسنیش بۆ خوێن،بە یەكێك لە گرنگترین مادە خۆراكیەكانی لەشی مرۆڤ دەژمێردرێن و هەر لە بەر ئەمەشە كە سوود و باشی خۆراكە ڕووەكیەكان دەسەلمێندرێت؛چونكە خەڵكی نەزان گومانیان وایە كە گۆشت خۆراكێكی وزەبەخشە بەڵام بەش بەش كردن و شیكردنەوەی كیمیاوی پێچەوانەی ئەمەمان بۆ دەردەخات .

نوسینی: صادق هیدایه‌ت

وه‌رگێڕانی: ناصح مه‌وله‌وی زاده‌

به‌م زوانه‌ به‌شی دووه‌می ئه‌م بابه‌ته‌ داده‌گرین