به‌كتریا، پێناسه‌ و پێكهاته‌و لقه‌كانی

به‌كتیریا (bacteria وه‌به‌یۆنانى كۆن پێ ده‌ڵێن bakterion به‌واتاى گۆپاڵى ورد) زیندوه‌رى تاك خانه‌ن وه‌ك گۆیه‌كان
-میكرۆبى ڕاسته‌قینه‌ یان به‌كتیریاى ڕاسته‌قینه‌.Eubacteria
-به‌كتریاى ڕه‌سه‌ن یان كۆن .Archaebacteria
كه‌ئێستا پێیان ده‌وترێت به‌كتیریا كه‌باسیان ده‌كه‌ین و ئه‌رخیا Archaea.
بۆ یه‌كه‌م جار وێنه‌ى به‌كتیریا ساڵى 1676ز بڵاوكرایه‌وه‌، زیندوه‌رێك كه‌ناوكێكى سه‌ره‌تایى هه‌یه‌( بێ به‌رگى ناوه‌كیه‌و پێكهاته‌كانى ناوك له‌ناو سایتۆپلازمدا په‌رش و بڵاو بونه‌ته‌وه‌) له‌شى ته‌نها له‌یه‌ك خانه ‌پێكهاتووه ‌كه ‌هه‌موو زینده‌چالاكیه‌كان ئه‌نجام ده‌دات بۆ دوو لق دابه‌ش ده‌بێت:
1-لقى به‌كتیریا
2-لقى به‌كتیریاى سایانى (به‌كتیریا سه‌وزى مه‌یله‌و شین) سه‌ربه‌كۆمه‌ڵه‌ى مۆنیریایه‌(moneria) له‌هه‌واى خاك و ڕیخۆڵه‌كانى مرۆڤ و ده‌م سه‌رپێستى هه‌یه‌. هه‌روه‌ها له‌گه‌ده‌ى ئاژه‌ڵه ‌كاوێژكه‌ره‌كاندا هه‌یه‌، ئه‌م به‌كتیریایه‌ به‌هۆى چالاكیه‌ جیاوازه‌كانیانه‌وه ‌ناسراون كه‌چه‌نده‌ها جۆرى هه‌یه ‌به‌م شێوه‌یه‌:
1. خواردن دروستكردنى (شیر).
2. تێكدانى خۆراك(گه‌نین).
3. به‌پیت كردنى خاك (په‌ین).
4. له‌ناوبردنى زه‌وى وزار(نه‌خۆشیه‌كان).

وه‌گۆپاڵۆچكه‌كان كه‌به‌شێوه‌ى گروپ كۆده‌بنه‌وه ‌شێوازى جۆراوجۆر وه‌رده‌گرن وه‌ك زنجیره‌یى یان ته‌سبیحى كه‌پێیان ده‌وترێت (گۆى زنجیره‌یى) یان له‌شێوه‌ى هێشو كه‌پێیان ده‌وترێت (گۆى هێشویى) .دووریه‌كانى به‌كتیریا له‌نێوان 0.5-5 مایكرۆمیته‌ر ، وه‌به‌كتیریا به‌چه‌ندها شێوه‌ى (فۆرم) جیاواز ده‌رده‌كه‌وێت ، میكرۆب یان به‌كتیریا له‌زانستى به‌كتیریا (به‌كتریۆلۆژى) خوێندنه‌وه‌و لێكۆڵینه‌وه‌ى له‌سه‌ر ده‌كرێت كه‌به‌به‌شێك له‌وردبین ناسى (مایكرۆبایۆلۆجى)داده‌نرێت. ژینگه‌ى به‌كتیریا زۆر جۆره‌. ئه‌م زینده‌وه‌ره‌ تواناى ژیانى له‌هه‌ر شوێنك و ژینگه‌یه‌كى جیاوازدا هه‌یه‌له‌سه‌ر زه‌وى ته‌نانه‌ت خاك و ئاوى قوڵ و توێكڵى زه‌وى بگره‌ ئه‌و ژینگانه‌ى ڕێژه‌یه‌كى به‌رزى پاشه‌رۆى ناوه‌كى و گۆگردى ترشى تێدایه‌، نزیكه‌ى 10 ملیار خانه‌ى میكرۆبى له‌یه‌ك گرامى خاكدا ده‌ژى وه‌سه‌دان هه‌زار له‌یه‌ك میلیمه‌ترى سێجاى ئاوى ده‌ریادا ده‌ژى .له‌سووڕه‌كانى ژینگه‌دا ، به‌كتیریا ڕۆڵێكى سه‌ره‌كى چاڵاك ده‌گێڕێت له‌سووڕاندنى خۆراكه ‌ژینگه‌ییه‌كان ، زۆریك له‌قۆناغه‌ گرنگه‌كانى سوڕى خۆراكى nutrient cycle به‌هۆى به‌كتریاوه‌ ئه‌نجام ده‌درێت . گرنگترین ئه‌م قۆناغانه‌ى جێگیركردنى نایترۆجینه ‌له‌به‌رگى هه‌وا . هه‌روه‌ك به‌كتیریا به‌یه‌كێك له‌پێكهێنه‌ره ‌سروشتیه‌كانى لاشه‌ى مرۆڤ داده‌نرێت ، ژماره‌ى به‌كتریاكانى سه‌ر جه‌سته‌ى مرۆڤ زیاتره ‌له‌ژماره‌ى خانه‌كانى له‌شى ، پێست وده‌م و ده‌زگاى هه‌رسى مرۆڤ ته‌ندراوه‌ به‌میكرۆب ، وه‌به‌و ئه‌ندازه‌یه‌ى ناوبانگى به‌زیان به‌خشی و نه‌خۆشخستن ده‌كردووه‌، به‌و ئه‌ندازه‌یه ‌به‌سووده ‌بۆ ته‌ندروستیمان ، ئه‌م ورده ‌زینده‌یه ‌له‌ده‌زگاى هه‌رسكردندا یارمه‌تى هه‌رس ده‌دات ، به‌ڵام نه‌خۆشى مه‌ترسیدارى وه‌ك كۆڵێرا و سیل دروست ده‌كات . له‌مێژوودا به‌كتیریا نه‌خۆشى بنبڕكراوى وه‌ك تاعون و گه‌ڕى leprosy دروست كردوه ‌به‌ڵام دۆزینه‌وه‌ى دژه‌زینده‌كان زۆر له‌مه‌ترسى نه‌خۆشیه‌ میكرۆبیه‌كانى كه‌م كردوه‌ته‌وه‌ و رێژه‌ى مردنى دابه‌زاندووه‌. هه‌روه‌ها به‌كتیریا گرنگیه‌كى پێشه‌سازیشى هه‌یه‌ وه‌له‌ پرۆسه‌زینده‌ییه‌كانى سوود وه‌رگیراوه‌ بۆ ئه‌و كارانه‌ى ئه‌نجامدانیان پیشه‌سازیانه‌ ئه‌سته‌مه‌ وه‌ك ، خاوێن كردنه‌وه‌ى ئاوى پیسبوو وه‌ به‌دروستكردنى دژه‌زینده‌كان و مادده‌ى كیمیایى تر . له‌ده‌سته‌واژه ‌رۆژئاواییه‌كان واژه‌ى (به‌كتریا) له‌سه‌ره‌تادا بۆ هه‌موو تاك خانه‌یه‌كى خاوه‌ن ناوكێكى سه‌ره‌تایى به‌كارهاتووه ‌هه‌رچه‌نده‌ ئه‌م به‌كارهێنانه‌ تا ئه‌م سه‌رده‌مه‌ش به‌رده‌وامه‌ به‌ڵام گه‌شه‌سه‌ندنى زانستى وردبین ناسى هه‌ندێك زانیارى نوێى ئاشكراكرد جوێكارى له‌نێوان پاڵاوته‌(ڤایرۆس) و به‌كتیریا و كه‌ڕوو . له‌مێژووى په‌ره‌سه‌ندنیدا به‌كتیریا دووجۆرى لێكه‌وتۆته‌وه‌:

له‌و زنایانه‌ى ڕۆڵیان له‌دۆزینه‌وه‌ى به‌كتیریادا هه‌بوو ئه‌مانه‌ن :
1. لیڤنهۆك.
2. لوویس پاستۆر
3. رۆبرت كۆخ

ژینگه‌ى به‌كتریا:له‌هه‌موو شوێنێك ده‌یبنین ، له‌ژێر زه‌وى تاقوڵایى 400 مه‌تر تا به‌رزاییه‌كى سه‌ركه‌ش له‌هه‌وا ، له‌ پله‌ى گه‌رمى زۆر به‌رز نزیكى ده‌مه‌گڕكانه‌كان ، له‌ناوچه‌ جه‌مسه‌ریه‌كان ، وه‌له‌ناو له‌شى گیانه‌وه‌راندا (له‌ناو ده‌زگاى هه‌رس و هه‌ناسه‌).

پۆلین كردنى به‌كتیریا:ده‌توانین به‌كتیریا به‌پشت به‌ستن به‌م تایبه‌تمه‌ندیانه ‌پۆلێن بكه‌ین:
1. فۆرمى ده‌روه‌ى خانه‌و جۆرى كۆبونه‌وه‌كانى.
2. وه‌ڵامى بۆ ڕه‌نگى گرام (گرام پۆ زه‌تیڤ)و (گرام نێگه‌تیڤ).
3. شێوازى خواردنى (سه‌ربه‌خۆ ،بینا كارى یان مشه‌خۆرى).
4. هه‌بوونى قامچى (flagella) یان نه‌بوونى .
5. پێكهاته‌ى میكرۆب.

پێكهاته‌ى خانه‌ى به‌كتیریا:1-به‌رگى خانه‌: پێكهاتووه‌له‌:
ا- دیوارى خانه‌(cell wall): ئه‌م كارانه‌ده‌كات:
-فۆرمى خانه‌ دیاری ده‌كات.
-ره‌قى وپته‌وى به‌خانه‌ى به‌كتیرى ده‌دات.
-به‌هێزى ده‌كات.
-ده‌یپارێزێت.

پێكهاته‌یى كیمیایى دیوارى خانه‌: له‌ڕووى كیمیاییه‌وه‌ دیوارى خانه‌ له‌گه‌ردى گه‌وره‌ى پێكهاته‌ئاڵۆز دروست بووه‌، پێى ده‌وترێت peptidoglycan ، ،ئه‌ستورى ئه‌م دیواره ‌به‌گوێره‌ى بنه‌چه‌ى به‌كتیریا كه‌هه‌یه‌، به‌ڵام ئه‌و به‌كتیریایه‌ى (گرام نیگه‌تیڤه‌) دیوارى خانه‌كه‌ى ته‌نكه ‌ئه‌مه‌ش پشت به‌بڕى prptidogilycan ده‌به‌ستێت.
تێبینى/ هه‌ندێك به‌كتیریا هه‌یه‌ كه‌پێى ده‌وترێت به‌كتیریاى كه‌ڕویى ( mycoplasm یان mycobacterium) كه‌دیوارى خانه‌ى نیه‌.

ب- به‌رگى سایتۆپلازمى (plasma membrane):
كه‌به‌رگێگى ته‌نكه ‌چوارده‌ورى پێكهاته‌كانى خانه‌ى به‌كتیریایى داوه‌و كۆنتڕۆڵى هاتوچۆى ماده ‌بۆ سایتۆپلازم و له ‌سایتۆپلازمه‌وه ‌ده‌كات ، وه ‌زۆر ترشه‌ڵۆك (ئه‌نزیم) به‌به‌رگى خانه‌وه‌ نووساوه ‌كه‌یارمه‌تى زۆر پرۆسه‌ى زینده‌كردارى ده‌دات كه‌له‌م به‌شه‌دا ڕو ده‌دات ، وه‌ له‌ڕێى وردبینى ئه‌لكترۆنیه‌وه ‌زانایان هه‌ندێك نوشتانه‌وه‌یان بۆ ناوه‌وه‌ى خانه‌بینى كه‌واى بۆ ده‌چن كردارى هه‌ناسه‌دان لێ ‌ڕوبدات.

پێكهاته‌ى كیمیایى به‌رگى خانه‌:له‌ڕووى كیمیاییه‌وه‌ له ‌پرۆتین و چه‌وریه‌فۆسفۆر پێكهاتووه‌.
ج-سایتۆپلازم: نیمچه‌ شله‌یه‌و پێكهاتووه‌ له‌ئاو و ترشه‌ڵۆك (ئه‌نزیم) وئۆكسجینى تواوه‌و پرۆتین و كاربۆهایدرات و چه‌ورى.
د-كرۆمۆسۆم :واته ‌ته‌نۆڵكه‌ڕه‌نگداره‌كان ئه‌م كرۆمۆسۆمانه‌ى به‌كتیریا پێكهاتووه ‌له‌گه‌ردێكى (DNA) ى درێژ وگۆیى كه‌زۆر به‌ ده‌ورى خۆیدا لولى خواردووه ‌ئه‌م كرۆمۆسۆمه‌ وه‌ك ناوه‌ندێكى كۆنترۆڵكردنى ئه‌م كردارانه ‌كارده‌كات:
· دابه‌ش بوونى خانه‌
· چه‌ند جاره‌بوونى خانه‌
· زۆر كارى ترى خانه‌
هـ- قامچى : له‌پرۆتین دورست بووه‌، 10 تا 20 نانۆمه‌تر ئه‌ستوره‌، یارمه‌تى خانه‌ى به‌كتریا ده‌دات بۆ جوڵان.

سه‌رچاوه‌: ڕه‌نگار