له ناوه‌ڕاستی سه‌ده‌ی شانزه‌هه‌مه‌وه قۆناغێکی نوێ ده‌ستیپێکرد، که ناوی رۆشه‌نگه‌رییه)رینسانس) و کۆتایی به ده‌وری دین له ئه‌مه‌یه کاروانی جیابوونه‌وه‌ی بوونه‌وه‌ری بنیاده‌م له بوونه‌وه‌ری ئاژه‌ڵان. ئه‌وه‌ی لێره‌دا باسمکرد حه‌قیقه‌تن و له‌لایه‌ن زانسته‌وه به به‌ڵگه سه‌لمێندراون و له‌به‌ر ده‌ستی مرۆڤدان. نزیک به سی هه‌زار ساڵ له‌مه‌وپێش بوونه‌وه‌رێک به ناوی بنیاده‌م ، به‌شه‌ر یان مرۆڤ نه‌بوو، جگه له گه‌له‌ی بچووک و په‌رت و بڵاوی ئه‌و لقه له تاقمی مه‌یمونه‌کان که له‌سه‌ر دوو قاچی پشته‌وه‌ی راست ده‌وه‌ستا و ده‌ڕۆیشت، به هه‌ردوو ده‌ستیشی میوه و گیاو گۆڵی کۆده‌کرده‌وه‌و ده‌یخواردن.
وه‌ک له لێکۆڵینه‌وه ئانترۆپۆلۆجییه‌کانی(مرۆڤناسیی) بواری زینده‌وه‌رناسیدا هه‌یه،ئه‌و نه‌ژاده‌ی کاروانی بنیاده‌مبوونی گرته‌به‌رم، له زاتی خۆیدا رووه‌کخۆره‌و ئه‌ندامه‌کانی جه‌سته و ده‌زگای هه‌رسکردنیشی ئه‌وه ده‌سه‌لمێنێ. جیا له‌و راستییه، ئه‌و نه‌ژاده تاقه‌تی جه‌سته‌یی و شێوه‌ی ده‌ست و قاچی و خێرایی راکردنی و شێوه‌ی دم و ددانه‌کانی هی ئه‌وه نین بتوانێ بۆ خواردن مشکێك یان چۆله‌که‌یه‌ک بگرێ چجای راوکردنی گیانله‌به‌رانی به‌هێز و به‌غار. ئه‌م راستیه له ئه‌فسانه و چیڕۆکه دینیه‌کانیشدا ده‌که‌ویته به‌رچاو.
بۆ نموونه چیڕۆکی په‌یدابوونی مرۆڤ له ته‌وڕاتدا ده‌ڵێ یه‌که‌مین خواردنی باوکه ئاده‌م و دایکه حه‌وا سێو بووه. هه‌ر به‌م پێیه‌ش هه‌ر دینه‌و به گوێره‌ی خۆی گۆشتی هه‌ندێک له ئاژه‌ڵ و باڵنده و خشۆکه‌کانی قه‌ده‌غه کردووه. هه‌ندێک دینیش( وه‌ک بودایی) گۆشتی بەباش دانەناوە.
ئانتڕۆپۆلۆژیای بواری که‌لتوور و شارستانیی، کاروانی به مرۆڤبوون له‌ناو جه‌نگه‌ڵه‌کانه‌وه تا ئه‌م رۆژگاره شوێنهه‌ڵده‌گرێ و نێشانیداوه له‌دوای دروستبوونی کۆمه‌ڵه سه‌ره‌تاییه‌کان و په‌ره‌سه‌ندنی زمان و هۆش، ره‌فتار و نه‌رێته تازه‌کانی ئه‌م بونه‌وه‌ره ده‌ستیان به داهاتن کرد که هه‌موویان روویان له دابینکردنی ئاسایش و خۆراک و ئاسانکردنی ژیان بووه. له سه‌رده‌می خانه به‌دوشیدا(خانه به‌کۆڵی) تاقمه بچووکه‌کانی بنیاده‌م له جه‌نگه‌ڵ و قه‌دپاڵی چیاکاندا به‌دوای کۆکردنه‌وه‌ی خۆراک و
پاراستنی خۆیان له هه‌ڕه‌شه‌ی ئاژه‌ڵه دڕنده‌کان، وێڵ بوون.گومانی تێدانیه خۆراکه‌کانیان رووه‌کی بووه چونکه تا ئه‌وکات نه‌یده‌توانی گیانله‌به‌رێک راوبکات، ئینجا نه‌شیده‌توانی بیخوات چونکه گۆشتی خاوی پێنه‌ده‌جورا و له گه‌ده‌شیدا هه‌رس نه‌ده‌بوو.
دوای دۆزینه‌وه‌ی ئاگر، بنیاده‌م ته‌ماعی چووه گۆشتی گیانداران، به‌تایبه‌تی له‌و کاتانه‌ی که خۆراک ده‌ستنه‌که‌وتبا یان که‌مبایه. هه‌ر ئه‌وه‌ش بوو نه‌ک هه‌ر گۆشتی گیاندارانی راوکراوی برژاند و ده‌یخوارد به‌ڵکو پیر و په‌ککه‌وته و منداڵ و دیله‌کانی شه‌ڕیشی خسته ناو به‌رنامه‌ی خواردنه‌کانی. ئه‌گه‌ر هه‌وڵبده‌ین ته‌سه‌ورێکمان له‌سه‌ر باری ده‌روونی (سایکۆلۆجیای) ئه‌و قۆناغی بنیاده‌م ده‌ستبکه‌وێ، تێده‌گه‌ین که به گوێره‌ی لاوازی و که‌م مانایی زمان و هه‌ژاری زانستی و نه‌بوونی ته‌جره‌به‌یه‌ک
به‌ناوی په‌روه‌رده و مانایه‌ک به ئاقاری ئینسانییه‌تدا،ئه‌وه هه‌وڵ و ته‌قه‌لای بنیاده‌م فه‌ڕقێکی زۆری له‌گه‌ڵ ئاژه‌ڵه دڕنده‌کان نه‌بووه. هه‌وڵدان بۆ مانه‌وه‌و خۆپاراستن له ده‌ست مه‌ترسییه‌کانی سروشت له بایه‌خی یه‌که‌میدابووه،جا چ هه‌ڕه‌شه‌ی دڕنده‌کان بووبێ یان کاره‌ساته‌کانی وه‌ک بوومه‌له‌رزه و گڕکان و سه‌رماو سۆڵ و لافاو.
قۆناغی راو و شکار که گۆشتی خسته سه‌ر لیستی خواردنه‌کانی بنیاده‌م، هه‌ر نه‌یتوانی پێویستییه‌کانی خۆراکیی ئه‌و دابین بکات؛ یه‌که‌م له‌به‌ر دژواری به‌چنگ که‌وتنی و دووه‌م به‌هۆی سه‌ختیی ئاماده‌کردنی تا بخورێت چونکه له بنه‌ڕه‌تدا ئه‌مه خواردنێکی ناچاریی و داسه‌پاو بوو له چه‌ند رووه‌وه خواردنیشی زه‌حمه‌ت بوو. بۆ نموونه منداڵه‌کانیان تا ته‌مه‌نێکی دیاریکراو پێیان نه‌ده‌خورا، ئه‌وه جیا له‌و نه‌خۆشییانه‌ی راسته‌وخۆ گۆشت ده‌یخسته سه‌ر نه‌خۆشییه‌کانی دیکه‌ی بنیاده‌م که هه‌ر بۆخۆیان ژماره‌یان یه‌کجار زۆر بوو. نه‌خۆشییه‌کانی سکچوون و رشانه‌وه و تێکچوونی گه‌ده له‌و جۆرانه‌ن که راسته‌وخۆ له گۆشته‌وه زیاتر په‌یدا ده‌بوون.
پاراستنی خۆیان له هه‌ڕه‌شه‌ی ئاژه‌ڵه دڕنده‌کان، وێڵ بوون.گومانی تێدانیه خۆراکه‌کانیان رووه‌کی بووه چونکه تا ئه‌وکات نه‌یده‌توانی گیانله‌به‌رێک راوبکات، ئینجا نه‌شیده‌توانی بیخوات چونکه گۆشتی خاوی پێنه‌ده‌جورا و له گه‌ده‌شیدا هه‌رس نه‌ده‌بوو.
دوای دۆزینه‌وه‌ی ئاگر، بنیاده‌م ته‌ماعی چووه گۆشتی گیانداران، به‌تایبه‌تی له‌و کاتانه‌ی که خۆراک ده‌ستنه‌که‌وتبا یان که‌مبایه. هه‌ر ئه‌وه‌ش بوو نه‌ک هه‌ر گۆشتی گیاندارانی راوکراوی برژاند و ده‌یخوارد به‌ڵکو پیر و په‌ککه‌وته و منداڵ و دیله‌کانی شه‌ڕیشی خسته ناو به‌رنامه‌ی خواردنه‌کانی. ئه‌گه‌ر هه‌وڵبده‌ین ته‌سه‌ورێکمان له‌سه‌ر باری ده‌روونی (سایکۆلۆجیای) ئه‌و قۆناغی بنیاده‌م ده‌ستبکه‌وێ، تێده‌گه‌ین که به گوێره‌ی لاوازی و که‌م مانایی زمان و هه‌ژاری زانستی و نه‌بوونی ته‌جره‌به‌یه‌ک
به‌ناوی په‌روه‌رده و مانایه‌ک به ئاقاری ئینسانییه‌تدا،ئه‌وه هه‌وڵ و ته‌قه‌لای بنیاده‌م فه‌ڕقێکی زۆری له‌گه‌ڵ ئاژه‌ڵه دڕنده‌کان نه‌بووه. هه‌وڵدان بۆ مانه‌وه‌و خۆپاراستن له ده‌ست مه‌ترسییه‌کانی سروشت له بایه‌خی یه‌که‌میدابووه،جا چ هه‌ڕه‌شه‌ی دڕنده‌کان بووبێ یان کاره‌ساته‌کانی وه‌ک بوومه‌له‌رزه و گڕکان و سه‌رماو سۆڵ و لافاو.
قۆناغی راو و شکار که گۆشتی خسته سه‌ر لیستی خواردنه‌کانی بنیاده‌م، هه‌ر نه‌یتوانی پێویستییه‌کانی خۆراکیی ئه‌و دابین بکات؛ یه‌که‌م له‌به‌ر دژواری به‌چنگ که‌وتنی و دووه‌م به‌هۆی سه‌ختیی ئاماده‌کردنی تا بخورێت چونکه له بنه‌ڕه‌تدا ئه‌مه خواردنێکی ناچاریی و داسه‌پاو بوو له چه‌ند رووه‌وه خواردنیشی زه‌حمه‌ت بوو. بۆ نموونه منداڵه‌کانیان تا ته‌مه‌نێکی دیاریکراو پێیان نه‌ده‌خورا، ئه‌وه جیا له‌و نه‌خۆشییانه‌ی راسته‌وخۆ گۆشت ده‌یخسته سه‌ر نه‌خۆشییه‌کانی دیکه‌ی بنیاده‌م که هه‌ر بۆخۆیان ژماره‌یان یه‌کجار زۆر بوو. نه‌خۆشییه‌کانی سکچوون و رشانه‌وه و تێکچوونی گه‌ده له‌و جۆرانه‌ن که راسته‌وخۆ له گۆشته‌وه زیاتر په‌یدا ده‌بوون.
ئه‌و دژوارییه‌ی سه‌ره‌وه وایکرد بنیاده‌م به‌ناچار به‌ره‌و سه‌رچاوه‌کانی خۆراکی سه‌ره‌کیی خۆی بگه‌ڕێته‌وه ئه‌ویش رووه‌که‌کانن. له‌وێوه قۆناغێکی نوێ به‌ناچاری که‌وته‌وه پێش بنیاده‌م ئه‌ویش گرنگیدان بوو به ئه‌و رووه‌کانه‌ی زۆرترین ماده‌ی خۆراکییان تێدایه و ده‌کرا بچێنرێن و به رێژه‌یه‌کی زیاتریان لێ ئاماده بکرێ، ئه‌و دره‌ختانه‌ی میوه‌دارن پاوان و په‌روه‌رده بکات که ده‌خوران. له‌وێوه کشتوکاڵ و باغ و ره‌زداریی ورده ورده په‌ره‌ی سه‌ند و بنیاده‌می ناچار کرد بیر له نیشته‌جێ بوون بکاته‌وه.
ئاوها ئه‌شکه‌وت و خانوی به‌ردین (خه‌ڵه‌ک) و قوڕین هاتنه ناو کاری رۆژانه‌و سه‌ره‌کی بنیاده‌م.
سه‌رده‌می راو ئامرازه‌کانی کاری ده‌ستی بنیاده‌م گه‌شه‌یه‌کی ئه‌وتۆیان نه‌کرد. ئه‌ویش له‌به‌ر دوو هۆ، یه‌کیان گه‌ڕان به‌دوای ئاژه‌ڵاندا نه‌یده‌هێشت بنیاده‌م له جێگایه‌کی دیاریکراو نیشته‌جێ بێت و بایه‌خ به کۆکردنه‌وه‌ی ئه‌زموونه‌کانی بدات و به‌رهه‌مه ساده‌کانی کۆبکاته‌وه و به‌م چه‌شنه پاڵنه‌ری بیرکردنه‌وه‌و داهێنانی زیاتر ببێ. دووه‌میان له‌وه‌دابوو گه‌ڕان به دوای گیانداراندا وایده‌کرد بنیاده‌م زیاتر بیر له فێڵ و خه‌ڵه‌تاندنی ئاژه‌ڵ و باڵنده‌کان بکاته‌وه و خۆی له‌گه‌ڵ ئه‌و
شێوازه‌ی ژیانی دڕنده‌ییدا بگونجێنی که زیاتر له جیهانی مه‌نگی سروشتی ره‌مه‌کیدا ده‌یهێشته‌وه و ده‌رفه‌تی بیرکردنه‌وه و گه‌شه‌پێدانی که‌رسته‌ی به‌رهه‌مهێنانی پێنه‌ده‌دا.
له قۆناغی کشتوکاڵدا، به‌شه‌ر ناچار بوو خانو دروست بکات و سه‌ره‌نجام گوند دروست بوو. له گه‌شه‌کردنی پیشه‌ی گونده‌کان و په‌ره‌سه‌ندن و گه‌وره بوونیان هه‌ندێک گوند بوونه سه‌ره‌تاییترین شاری رووی زه‌وی. هه‌روه‌ها گرنگیدان به کشتوکاڵ به‌شه‌ری ناچار کرد بیر له کۆکردنه‌وه‌ی ته‌جره‌به‌ی خۆی له‌سه‌ر په‌روه‌رده‌کردنی رووه‌که دانه‌داره‌کان و سه‌وزه و دره‌خته میوه‌داره‌کان په‌ره و گه‌شه‌پێبدات و شاره‌زایی خۆی له‌سه‌ر جۆره‌کانی ئاودێری به‌رزبکاته‌وه. ئه‌وه‌ش به‌دواخۆیدا
گه‌شه‌سه‌ندنی پیشه‌ی ئه‌و ئامرازانه‌ی کارکردنی هێنا که بۆ قۆناغی دۆڵه‌مه‌ندی کشتوکاڵ پێویست بوون. له‌وێوه پیشه‌گه‌ریی بووه لقێکی جیانه‌کراوه‌ی کشتوکاڵ. ئه‌وجا زیادبوونی به‌رهه‌مه کشتوکاڵییه‌کان و حه‌وجه‌یی خه‌ڵک به ئامرازه‌کانی پێویستی ئه‌و کاره، په‌ره‌ی به ئاڵوگۆڕ و دروستبوونی بازاری فرۆشتنیان ده‌دا. له‌وێوه بازاڕ و دراو و پێویستییه‌کانی دیکه‌ی ئه‌و قۆناغه هاتنه‌کایه‌و لێکجیابوونه‌وه‌ی پیشه‌کان و چینه کۆمه‌ڵایه‌تییه‌کان ده‌ستیپێکرد.
ده‌ستپێکردنی کاروانی شارستانیی، سه‌رچاوه‌که‌ی بۆ کشتوکاڵ ده‌گه‌ڕێته‌وه و هه‌ر له‌وێوه‌ڕا که به‌شه‌ر نیشته‌جێ بوو، داب و نه‌رێتی کۆمه‌ڵایه‌تی دروست بوون و چه‌مکی خاوه‌ندارێتی و ماف و ئه‌رکه‌کان و ده‌ستنیشانکردنی په‌یوه‌ندییه‌کانی ناو کۆمه‌ڵگا هاتنه‌دی.
له‌و قۆناغه‌دا بوو که به‌شه‌ر شاڕێی خۆی به‌ره‌و پێشکه‌وتن دۆزییه‌وه و به دابه‌شبوونی پیشه‌کان، که‌سانێک کاری خۆیان خسته بواری رێکخستنی کۆمه‌ڵایه‌تی و زیادکردنی زانین(مه‌عریفه) و رێنوێنی کردنی خه‌ڵکانی دیکه. له‌گه‌ڵ په‌ره‌سه‌ندنی داب و نه‌رێت، باوه‌ڕی دینیش به‌شێوه‌ی جیا جیا هاته کایه‌وه. هه‌موو پێغه‌مبه‌ره‌کان له‌و توێژه‌وه ده‌رچوون. له لق و پۆپ و دۆڵه‌مه‌ند بوونی ژیانی کۆمه‌ڵایه‌تی،دیارده‌یه‌کی نوێ دروست بوو که ته‌عبیری له داڕشتنه‌وه‌ی که‌رسته‌و شێوازه‌کانی ژیانی مادی وباوه‌ڕه مه‌عنه‌ویه‌کانیان ده‌کرد، ئه‌ویش که‌لتووره( فه‌رهه‌نگ- الثقافه).
ئاوها ئه‌شکه‌وت و خانوی به‌ردین (خه‌ڵه‌ک) و قوڕین هاتنه ناو کاری رۆژانه‌و سه‌ره‌کی بنیاده‌م.
سه‌رده‌می راو ئامرازه‌کانی کاری ده‌ستی بنیاده‌م گه‌شه‌یه‌کی ئه‌وتۆیان نه‌کرد. ئه‌ویش له‌به‌ر دوو هۆ، یه‌کیان گه‌ڕان به‌دوای ئاژه‌ڵاندا نه‌یده‌هێشت بنیاده‌م له جێگایه‌کی دیاریکراو نیشته‌جێ بێت و بایه‌خ به کۆکردنه‌وه‌ی ئه‌زموونه‌کانی بدات و به‌رهه‌مه ساده‌کانی کۆبکاته‌وه و به‌م چه‌شنه پاڵنه‌ری بیرکردنه‌وه‌و داهێنانی زیاتر ببێ. دووه‌میان له‌وه‌دابوو گه‌ڕان به دوای گیانداراندا وایده‌کرد بنیاده‌م زیاتر بیر له فێڵ و خه‌ڵه‌تاندنی ئاژه‌ڵ و باڵنده‌کان بکاته‌وه و خۆی له‌گه‌ڵ ئه‌و
شێوازه‌ی ژیانی دڕنده‌ییدا بگونجێنی که زیاتر له جیهانی مه‌نگی سروشتی ره‌مه‌کیدا ده‌یهێشته‌وه و ده‌رفه‌تی بیرکردنه‌وه و گه‌شه‌پێدانی که‌رسته‌ی به‌رهه‌مهێنانی پێنه‌ده‌دا.
له قۆناغی کشتوکاڵدا، به‌شه‌ر ناچار بوو خانو دروست بکات و سه‌ره‌نجام گوند دروست بوو. له گه‌شه‌کردنی پیشه‌ی گونده‌کان و په‌ره‌سه‌ندن و گه‌وره بوونیان هه‌ندێک گوند بوونه سه‌ره‌تاییترین شاری رووی زه‌وی. هه‌روه‌ها گرنگیدان به کشتوکاڵ به‌شه‌ری ناچار کرد بیر له کۆکردنه‌وه‌ی ته‌جره‌به‌ی خۆی له‌سه‌ر په‌روه‌رده‌کردنی رووه‌که دانه‌داره‌کان و سه‌وزه و دره‌خته میوه‌داره‌کان په‌ره و گه‌شه‌پێبدات و شاره‌زایی خۆی له‌سه‌ر جۆره‌کانی ئاودێری به‌رزبکاته‌وه. ئه‌وه‌ش به‌دواخۆیدا
گه‌شه‌سه‌ندنی پیشه‌ی ئه‌و ئامرازانه‌ی کارکردنی هێنا که بۆ قۆناغی دۆڵه‌مه‌ندی کشتوکاڵ پێویست بوون. له‌وێوه پیشه‌گه‌ریی بووه لقێکی جیانه‌کراوه‌ی کشتوکاڵ. ئه‌وجا زیادبوونی به‌رهه‌مه کشتوکاڵییه‌کان و حه‌وجه‌یی خه‌ڵک به ئامرازه‌کانی پێویستی ئه‌و کاره، په‌ره‌ی به ئاڵوگۆڕ و دروستبوونی بازاری فرۆشتنیان ده‌دا. له‌وێوه بازاڕ و دراو و پێویستییه‌کانی دیکه‌ی ئه‌و قۆناغه هاتنه‌کایه‌و لێکجیابوونه‌وه‌ی پیشه‌کان و چینه کۆمه‌ڵایه‌تییه‌کان ده‌ستیپێکرد.
ده‌ستپێکردنی کاروانی شارستانیی، سه‌رچاوه‌که‌ی بۆ کشتوکاڵ ده‌گه‌ڕێته‌وه و هه‌ر له‌وێوه‌ڕا که به‌شه‌ر نیشته‌جێ بوو، داب و نه‌رێتی کۆمه‌ڵایه‌تی دروست بوون و چه‌مکی خاوه‌ندارێتی و ماف و ئه‌رکه‌کان و ده‌ستنیشانکردنی په‌یوه‌ندییه‌کانی ناو کۆمه‌ڵگا هاتنه‌دی.
له‌و قۆناغه‌دا بوو که به‌شه‌ر شاڕێی خۆی به‌ره‌و پێشکه‌وتن دۆزییه‌وه و به دابه‌شبوونی پیشه‌کان، که‌سانێک کاری خۆیان خسته بواری رێکخستنی کۆمه‌ڵایه‌تی و زیادکردنی زانین(مه‌عریفه) و رێنوێنی کردنی خه‌ڵکانی دیکه. له‌گه‌ڵ په‌ره‌سه‌ندنی داب و نه‌رێت، باوه‌ڕی دینیش به‌شێوه‌ی جیا جیا هاته کایه‌وه. هه‌موو پێغه‌مبه‌ره‌کان له‌و توێژه‌وه ده‌رچوون. له لق و پۆپ و دۆڵه‌مه‌ند بوونی ژیانی کۆمه‌ڵایه‌تی،دیارده‌یه‌کی نوێ دروست بوو که ته‌عبیری له داڕشتنه‌وه‌ی که‌رسته‌و شێوازه‌کانی ژیانی مادی وباوه‌ڕه مه‌عنه‌ویه‌کانیان ده‌کرد، ئه‌ویش که‌لتووره( فه‌رهه‌نگ- الثقافه).
نوسینی: سه‌رۆقادر
dastan xosbe hawreyanm zoooor swd baxsha
ردحذفدهستی ئێوه خۆش هاوڕێگیان
ردحذف